تأمین مالی جنگی که طی ۴۵ ماه گذشته از سوی روسیه به اوکراین تحمیل شده، عمدتاً بر صادرات نفت و گاز روسیه استوار بوده است. منتقدان می‌گویند این وضعیت به‌دلیل بی‌میلی غرب و همچنین بی‌اعتنایی چین و هند به قطع کامل شیر نفت روسیه تداوم یافته است.
اکنون ایالات متحده، همراه با اتحادیه اروپا و بریتانیا، برخی از بزرگ‌ترین شرکت‌های نفت و گاز روسیه و شبکۀ گسترده‌ای از زیرمجموعه‌هایشان را هدف گرفته‌اند.
وزارت خزانه‌داری امریکا ۲۲ اکتوبر (۳۰ میزان) اعلام کرد شرکت دولتی «روس‌نِفت» و شرکت خصوصی «لوک‌اویل»، که بخش بزرگی از درآمد کرملین را تأمین می‌کنند، تحت تحریم قرار می‌گیرند.
یک روز بعد، بروکسل نیز «روس‌نفت» و «گازپروم‌نفت» (زیرمجموعه شرکت گاز دولتی گازپروم) را هدف تحریم قرار داد.
رئیس‌جمهور امریکا، دونالد ترامپ، این تحریم‌ها را «فوق‌العاده» توصیف کرد و گفت «این تحریم‌ها بسیار بزرگ‌اند، علیه دو غول نفتی‌شان».
اما آیا این اقدام مؤثر خواهد بود؟ آیا قرار دادن نام روس‌نفت و لوک‌اویل در فهرست سیاه، ماشین جنگی روسیه را از کار خواهد انداخت؟ پاسخ یک کلمه‌ای این است: نه بلافاصله.
آلکساندرا پروکوپنکو، مشاور پیشین بانک مرکزی روسیه و تحلیلگر مرکز کارنگی اوراسیا در برلین، می‌گوید «به نظرم تأثیر کوتاه‌مدت این تحریم‌ها محدود خواهد بود. هر دو شرکت احتمالاً از قبل خود را برای چنین تحریم‌هایی آماده کرده بودند. علاوه بر این، بخش عمده‌ای از صادرات نفت با یوان و روبل انجام می‌شود، بنابراین انتظار تأثیر چشمگیری بر بودجه ندارم.»
ماریا شاگینا، پژوهشگر مؤسسه بین‌المللی مطالعات استراتژیک در برلین، اما می‌گوید این تحریم‌ها نخستین اقدام مهم اداره ترامپ است و بازتابی از «ناامیدی از تاکتیک‌های وقت‌کشی روسیه» برای پایان دادن به جنگ در اوکراین است.
با این حال، او می‌افزاید: «باید دید اداره ترامپ تا چه اندازه در اجرای این تحریم‌ها جدی است.»
به‌گفتۀ این تحلیلگر، اعلامیۀ امریکا اجرای تحریم‌ها را تا ۲۱ نومبر به تعویق انداخته است و «مهم‌تر از آن، باید دید آیا وزارت خزانه‌داری امریکا رویکرد فرامرزی در پیش خواهد گرفت و شرکت‌ها و بانک‌های چینی و هندی را هم با تحریم‌های ثانویه هدف قرار می‌دهد یا نه».
جنیفر کاناوا، پژوهشگر اندیشکده دفاعی «دفاع از اولویت‌ها» در واشنگتن، می‌گوید بعید است این تحریم‌ها تأثیر عمده‌ای بر جنگ اوکراین بگذارند. به‌گفتۀ او، «این جنگ برای پوتین مسئله‌ای حیاتی است. او نشان داده حاضر است هزینه‌های سنگینی از نظر تلفات انسانی و هزینه‌های اقتصادی و نظامی بپردازد. این دور جدید از تحریم‌ها محاسبات او را تغییر نخواهد داد.»
کارت چین (و هند)
از زمان شروع تهاجم نظامی روسیه به اوکراین، غرب کوشیده مسکو را در تنگنای تحریم‌ها قرار دهد و این کشور اکنون تحریم‌شده‌ترین کشور جهان است.
با این حال، اقتصاد روسیه برخلاف پیش‌بینی‌ها دوام آورده است. آن‌هایی که انتظار داشتند مسکو با کمبود پول، سقوط روبل یا تورم افسارگسیخته فلج شود، اشتباه کردند.
اقتصاد روسیه کُند شده، اما دلیل اصلی آن سیاست‌های مهار تورم بانک مرکزی است، از جمله افزایش نرخ بهره. دولت نیز اخیراً مالیات‌ها را بالا برده تا درآمد خود را حفظ کند.
در همین حال، مسکو با وجود نرخ تلفات انسانی بسیار سنگین کوچک‌ترین نشانه‌ای از عقب‌نشینی در ماشین جنگی خود نشان نداده است.
تحریم‌های غرب کمتر از حد انتظار مؤثر بوده‌اند و شکاف‌های فراوانی دارند؛ همین امر باعث شده مسکو بتواند به فروش نفت و گاز به خریداران مشتاقی چون چین، هند، ترکیه و دیگر کشورها ادامه دهد.
طبق گزارش آژانس بین‌المللی انرژی، روسیه در سپتامبر ۱۳.۳۵ میلیارد دلار از صادرات نفت خام و فرآورده‌های نفتی درآمد داشته است که نسبت به ژوئیه کاهش زیادی نشان می‌دهد. این کاهش عمدتاً ناشی از حملات پهپادی اوکراین به پالایشگاه‌ها و خطوط لوله روسیه بود که تا ۳۰ درصد از ظرفیت پالایش این کشور را از کار انداخت.
عامل دیگر تضعیف تحریم‌ها اروپا است؛ برخی کشورها مانند اسلواکی و مجارستان هنوز نفت روسیه را می‌خرند و چند کشور دیگر از جمله هالند، فرانسه و بلژیک همچنان گاز طبیعی مایع (LNG) روسیه را وارد می‌کنند. همچنین کشورهای اتحادیه اروپا بخش قابل توجهی از گاز روسیه را از طریق خط لوله «ترک‌استریم» خریداری می‌کنند.
ترامپ از این موضوع به شدت انتقاد کرده است: «آن‌ها جنگ علیه خودشان را تأمین مالی می‌کنند. کی همچین چیزی شنیده؟ آن‌ها باید فوراً تمام خریدهای انرژی از روسیه را متوقف کنند وگرنه همه‌مان وقت‌مان را تلف می‌کنیم.»
اکثر کشورهای اروپایی واردات نفت خام روسیه را در سال ۲۰۲۲ پس از شروع جنگ متوقف کردند و سال بعد، واردات بنزین و فرآورده‌های پالایش‌شده را نیز قطع کردند. اتحادیه اروپا گفته است تا پایان سال ۲۰۲۷ تمام واردات ال‌ان‌جی روسیه را هم متوقف خواهد کرد. این اتحادیه همچنین بیش از ۲۰ شرکت چینی و خارجی مرتبط با واردات نفت روسیه را تحریم کرده است.
در همین حال، روس‌نفت و لوک‌اویل زمان کافی برای ایجاد سیستم‌ها و زنجیره‌های جایگزین داشته‌اند.
به گفته لزلی پالتی-گوزمن، کارشناس انرژی و بنیان‌گذار شرکت مشاوره «اِنِرژی ویستا»، «اثربخشی تحریم‌ها بستگی به اجرای آن و استحکام اتحادهای امریکا دارد. شرکت‌های روسی در دور زدن تحریم‌ها مهارت پیدا کرده‌اند، اما فناوری‌های غربی با دقت در حال رصد انتقال‌های کشتی‌به‌کشتی، جعل موقعیت و خریداران احتمالی هستند».
ریچل زیمبا، پژوهشگر مرکز امنیت نوین امریکا، می‌گوید: «تحریم‌های جدید تا حدی با تدابیری که روس‌نفت، لوک‌اویل و خریداران‌شان برای مقابله با تحریم‌ها اتخاذ کرده‌اند، خنثی خواهد شد. البته تأثیر خواهد داشت — بیشتر از اقدام اروپا به‌تنهایی — اما اثر واقعی بستگی به این دارد که امریکا تا چه اندازه حاضر است نه فقط تهدید بلکه واقعاً تحریم‌های ثانویه علیه بانک‌ها و بنادر خارجی را اجرا کند.»
واکنش چین و هند
هنوز مشخص نیست چین و هند، که دو خریدار بزرگ نفت روسیه هستند، چه واکنشی نشان خواهند داد. چین یکی از نزدیک‌ترین متحدان و شرکای تجاری مسکو است و بخش زیادی از انرژی روسیه را از طریق خطوط لولۀ سایبریا تأمین می‌کند.
هند تاکنون در برابر فشار آمریکا برای کاهش واردات انرژی روسیه مقاومت کرده و ترامپ به‌شدت دهلی‌نو را به این خاطر مورد انتقاد قرار داده است. او مرداد امسال تعرفه‌های تنبیهی بر واردات هند وضع کرد و به واردات نفت روسیه از سوی این کشور اشاره کرد.
اما ممکن است این روند تغییر کند.
گزارش‌ها حاکی است بزرگ‌ترین خریدار نفت روسیه در هند، شرکت «ری‌لاینس» — که قراردادی با روس‌نفت برای واردات حدود ۵۰۰ هزار بشکه در روز دارد — پس از اعلام تحریم‌های آمریکا، تصمیم به توقف واردات گرفته است.
ماریا شاگینا، پژوهشگر مؤسسه بین‌المللی مطالعات استراتژیک در برلین، می‌گوید: «دهلی‌نو نسبت به تهدیدها حساس‌تر است و احتمالاً فعالیت‌های خود را کاهش می‌دهد. اما ترساندن پالایشگاه‌های کوچک چینی که کمتر در بازارهای جهانی ادغام شده‌اند، دشوارتر خواهد بود.»
پالتی-گوزمن نیز می‌گوید: «به‌جز چین، کدام خریدار حاضر است همچنان خطر خرید نفت روس‌نفت را بپذیرد؟»