آلودگی هوا، "قاتل خاموش" کابل نشینان

• دشمن نامرئی

در کنار جنگ و ناامنی، شهر کابل با دشمن نامرئی ای رو به رو است، دشمنی که با دود غلیظ خاموشانه فضای پایتخت را فرا گرفته.

ده‌ها هزار موتر کهنه دود می پراگنند و برخی از مکان‌های عامه مثل حمام‌ها و نانوایی ها چیزهای مثل زغال سنگ و پلاستیک و تایر موتر می‌سوزانند.

ازدحام موترها در شهر کابل

آلودگی هوا بر زندگی تقریباً شش میلیون نفر در شهر اثر گذاشته.

فریحه نوری ۲۳ ساله یکی از آن هاست: "آلودگی هوا بحث خیلی جدی در مورد صحت شهر نشینان است. اگر توسط دولت به درستی مدیریت و کنترول نشود، فاجعه انسانی را به بار خواهد آورد. سال گذشته شاهد مرگ و میر شماری در نتیجۀ آلودگی هوا بودیم."

زینب یوسفزی، ۲۳ ساله و معلم در یکی از مکتب‌های دولتی در کابل است. او به رادیو آزادی می‌گوید که شاهد افزایش بیماری‌های تنفسی ناشی از آلودگی هوای شهر بوده: " با رسیدن فصل زمستان، هوای شهر کابل خیلی آلوده شده. این آلودگی بالای روح و روان مردم تأثیر منفی گذاشته، زیرا باعث بیماری های گوناگون شده که برای صحت و سلامتی ما خیلی آسیب می‌رساند. مثل بیماری های تنفسی و از این قبیل."

• میزان خطر

نصیر احمد احساس داکتر متخصص در کابل است.

او که یک شفاخانه شخصی را هم در کابل مدیریت می‌کند، به رادیو آزادی از آسیب‌های ناشی از آلودگی هوا می‌گوید: ​"آلودگی هوا می‌تواند باعث نفس تنگی شدید، بزرگ شدن قلب، سرطان های جلدی و بیماری های ضمیمه‌یی شود، حتی در برخی موارد باعث مرگ هم شده می‌تواند."

کارشناسان می‌گویند، موجودیت سرُب و کاربن مونو اکساید در زغال سنگ تصفیه ناشده، هم به آلودگی هوا می‌افزاید و هم به بیماری‌های گوناگون می‌انجامد.

وزارت صحت عامه افغانستان هم خطرهای ناشی از آلودگی هوا را نگران کننده می‌داند.

آرشیف، یکی از شفاخانه ای شهر کابل

معصومه جعفری از سخنگویان این وزارت می گوید که هزاران تن در نتیجه آلودگی هوا در سال ۲۰۲۰ جان باخته اند: "ما در حدود پنج هزار مرگ و میر ناشی از مشکلات تنفسی و بیماری های قلبی داریم که مسئول اصلی آنها، آلودگی هوا است. در کشوری مانند افغانستان و با توجه به رویداد های جنگی که داریم، این یک آمار بسیار بالا است."

یک گزارش نهاد وضعیت هوای جهان نشان می‌دهد که بیش از نزده هزار مورد مرگ در سال ۲۰۱۷ به آلودگی هوای خانگی گره می‌خورد.

• عوامل اصلی

چرا در چند دهه اخیر وضعیت آب و هوای کابل به شدت تغییر کرده و آلودگی افزایش یافته؟

محمد کاظم همایون رئیس اداره حفاظت از محیط زیست افغانستان می‌گوید، چندین عامل دست به دست هم داده: "شهر کابل کمبود ساحات سبز پوششی دارد. متأسفانه که فقر گسترده حاکم است و الگوی های مصرفی غیر معیاریست. فقر فرهنگی هم وجود دارد. در شهر کابل بر اساس ماستر پلان می بایست ۶۰۰ هزار تن زندگی می‌کردند، اما حالا ۶ میلیون تن در این شهر بسر می‌برند، یعنی ده مرتبه جمعیت بزرگ بالای شهر تحمیل شده."

داودشاه صبا

داود شاه صبا والی پیشین هرات از کارشناسان محیط زیست است.

او که حالا در کانادا زندگی می‌کند، عوامل آلودگی هوا مخصوصاً در فصل سرما را این‌گونه شرح می‌دهد: "در فصل زمستان چیزی که بسیار نگران کننده است، مصرف مواد سوخت برای گرم کردن خانه هاست، به خصوص بلند منزل‌هایی که به شکل متراکم در شهر کابل ساخته شده. اکثر این ها از زغال سنگ استفاده می‌کنند بدون اینکه پالایش یا تصفیه شده باشد. چون هیچ نوع کنترول روی ساخت و ساز در شهر کابل نیست و کنترول از استفاده مواد سوختی در کابل وجود ندارد و معیار های درست را نتوانستیم در سال های اخیر تطبیق کنیم."

زغال سنگ فروشی در گوشه‌ای از شهر کابل

• زغال سنگ بی کیفیت

به باور متخصصان، زغالی که در اکثر خانه ها، بلند منزل‌ها و تجارت‌های کوچک استفاده می‌شود، مورد هیچ‌گونه تصفیه قرار نمی‌گیرد.

محمد کاظم همایون رئیس اداره حفاظت از محیط زیست افغانستان می‌گوید، در حال حاضر بزرگترین مشکل آلودگی هوای کابل، مصرف بیش از حد زغال سنگ است: " این نوع زغال خیلی خطرناک است. باید پالایش و سرب‌زدایی شود، فلزات سنگین از آن دور شود، مونو اکساید کاربن که مرگ خاموش است، باید در آن از بین برود. این از مشکلاتی است که در کنار سایر مشکلات بالای مردم ما تحمیل شده."

استفاده از زغال سنگ تصفیه ناشده، در قرن هژدهم و پس از انقلاب صنعتی در کشور های اروپایی ممنوع قرار گرفت. امروز در کمترین نقاط جهان از آن استفاده می‌شود.

• کابل یکی از شهر های آلوده جهان

اطلاعات در مورد سطح آلودگی هوای کابل به درجه های مختلف ثبت شده.

موسسه ایرویژن در گزارش خود هوای کابل را آلوده ترین خوانده.

صفحه انترنتی نومبیو "Nombeo " که بزرگ‌ترین دیتابیس جهان در بخش حیات و مشکلات بزرگ اجتماعی و طبیعی دانسته می‌شود، کابل را از نظر آلودگی هوا در جایگاه چهارم قرار داده.

در گزارش صفحه انترنتی گرین پیس هم که شهرها و کشورهای مختلف را از نظر آلودگی هوای شان رده بنده کرده، افغانستان در جایگاه چهارم قرار دارد.

در مجموع دیتابیس های سنجش آلودگی هوا، به یک نکته مشترک اشاره می‌کنند، همین که هوای کابل در خط سرخ قرار دارد و جداً قابل نگرانی است.

شهرهای جهان هنگامی در خط سرخ قرار می‌گیرند که هوای شان برای اکثریت از جمعیت، زیان بار باشد.

در کنار کابل از کتماندو پایتخت نیپال، تیتوفو در مقدونیۀ شمالی، لاهور در پاکستان و فرید آباد در هند از آلوده ترین شهرهای جهان نام برده می‌شود.

• آلودگی همزمان با ویروس کرونا

ویروس کرونا در جریان سال گذشته به یک نگرانی بزرگ جهانیان مبدل شد. ده‌ها میلیون به این ویروس مبتلا شدند و نزدیک به دو میلیون تن هم جان باختند.

اما برای برخی کشورها ویروس کرونا مزیتی هم داشت. مثلاً با از کار افتادن قسمی ماشین اقتصاد و صنعت مسافرت، آسمان در برخی کشورها آبی‌تر شدند و دود و غبار کمتر گشت.

افغانستان شاید از کشور های بوده که با همه‌گیری ویروس کرونا هم آلودگی هوایش تغییر نکرده، به ویژه در شهر کابل.

معصومه جعفری از وزارت صحت عامه در این مورد می‌گوید: "آلودگی هوا از عوامل است که ما در فصل سرما داریم. از جمله عوامل خطرناکی است که می‌تواند در بدتر شدن شیوع ویروس کرونا در کشور هم نقش داشته باشد. به خاطری که اگر مردم به بیماری های تنفسی مبتلا می‌شوند و در کنارش به کووید۱۹ هم مبتلا شوند، امکان وخیم تر شدن وضعیت شان وجود دارد. اینکه مرگ و میر در موج دوم ویروس کرونا بیشتر شود، هم وجود دارد."

• تیل بی کیفیت

مشکل دیگر در کابل، مصرف تیل بی کیفیت است که به آلودگی هوا می‌افزاید.

خان محمد شینواری رئیس ترافیک کابل است. او به رادیو آزادی گفت، در حال حاضر صد ها هزار موتر در شهر کابل رفت و آمد می‌کنند: "وسایط شخصی که در کابل است، به منفی ۵ رسیده. وسایط تکسی و دولتی هم داریم. در مجموع بیشتر از ۳۰۰ هزار واسطه در کابل گشت و گذار می‌کند."

شینواری از اقداماتی هم سخن می‌گوید: "روزمره صدها واسطه را در کابل جریمه می‌کنیم و در دیتابیس ما ثبت می‌شوند. اگر بار دوم باز هم انجن واسطه تغییر نکرده باشد و به پولیس ترافیک اعتنا نکند، او را به انجن تبدیلی می‌فرستیم."

از سوختن تیل بی‌کیفیت ذره های معلق در هوا پیدا می‌شود. ​

• ذره های معلق

داودشاه صبا متخصص محیط زیست می‌گوید که این ذره ها سرطان زاست: "ذرات معلق معمولاً به ذرات مایکروسکوپی گفته می‌شود که می‌تواند جامد یا مایع باشد. در هوا به شکل پراگنده وجود دارد. این ذرات خطرهای بسیار جدی را برای سلامتی مردم ایجاد می‌کند زیرا ذراتی است که معمولاً سرطان زا است."

یک گزارش نهاد وضعیت هوای جهان نشان می‌دهد که طی ده سال گذشته وضعیت آلودگی هوای کابل به صورت سر سام آوری بالا بوده است. بر اساس این گزارش، ماندن ذرات معلق در هوا، به ویژه فلزات سنگین، به اعضای حیاتی بدن انسان آسیب می‌رساند.

داکتر نصیر احمد احساس موافق است: "ذرات معلق که در هوا باقی می‌ماند خیلی مضر است. ذرات مس پس از سوختن تیل بی کیفیت، در هوا می‌ماند. برای شش‌ها فوق العاده خطرناک است. این ذره‌ها باعث می‌شود که شش‌ها و قلب آسیب ببیند." ​

داودشاه صبا می‌گوید اگر به وضعیت به طور فوری رسیدگی نشود، هیچ‌کسی در امان نخواهد ماند: ​"علاوه بر اینکه شماری از مردم بیمار می‌شوند و از رده کار خارج می‌شوند و ما نیروی کاری خود را از دست می‌دهیم. این همچنان باعث پس ماندگی فکری در کودکان می‌شود که ناشی از موجودیت فلزات سنگین در هوای آلوده است."

• ​تدابیر حکومت

رضوان مراد رئیس دفتر مطبوعات امرالله صالح معاون اول ریاست جمهوری می‌گوید، شماری از نهادها موظف شده اند تا جلو آلوده‌تر شدن هوا را بگیرند: "هدایت معاون اول ریاست جمهوری واضح است. این موضوع در جلسه های شش و نیم بار ها مطرح شده. پس از هدایت معاون اول، ریاست تحقیقات جنایی قوماندانی امنیه کابل، ولایت و شاروالی کابل، هشدارنامه ها به مالکان بلند منزل‌های که فلتر نصب نکرده اند، فرستاده اند. همچنان این هشدار به حمام‌های که رابر می‌سوزانند یا موادی مصرف می‌کنند که آلودگی هوا را بیشتر می‌سازد، نیز فرستاده شده." ​

او می‌گوید که با متخلفان اقدام قانونی می‌شود.

رضوان مراد

• ​راهکار های بیرون رفت

حالا که وضعیت به این حد رسیده، راه های بیرون رفت کدام ها اند؟

اداره ملی حفاظت محیط زیست افغانستان می‌گوید، تا هنوز فرصت از دست نرفته.

محمد کاظم همایون رئیس این اداره می‌گوید: "در کل در درازمدت تغافل صورت گرفته. اما راه حل وجود دارد. حوصله مندی هم نیاز است. باید یک برنامه استراتژیک را طرح کنیم که در آن ساختارها هوشمند شوند و همچنان چالش‌های که جنگی است و قانون محیط زیست افغانستان را با سایر قوانین آشتی بدهیم و همچنان ساختار های اقتصادی که در حال حاضر ما در قانون اساسی افغانستان ساختار اقتصاد بازار را ما تعریف می‌کنیم و در قانون تسجیل شده، متاسفانه روش‌های اقتصادی و مالیاتی ما، روش‌های کلاسیک و نیمه کلاسیک است."

داود صبا هم می‌گوید چند نکته باید در نظر گرفته شود: "فکر می‌کنم اولین اقدام طرح و تدوین معیارهای لازمی چه در سوخت موترها، چه در سوخت برای تسخین و چه در معیارهای ساختمانی است، در نظر گرفته شود. در همه این موارد ما باید معیارهای پیشگیرانه آلودگی هوا را داشته باشیم و تطبیق کنیم."

داکتر نصیر احمد احساس هم این نکته ها را برای پیشگیری از خطر آلودگی هوای کابل پیشنهاد می‌کند: ​"موتر های دیزلی که دود بیشتر تولید می‌کنند و باعث آلودگی هوا می‌شوند، توقف داده شوند. استفاده از زغال سنگ بی‌کیفیت ممنوع قرار گیرد. تیل باید کنترول شود و از وارد شدن تیل بی‌کیفیت جلوگیری صورت گیرد. خانه به خانه برنامه سروی برای کنترول مواد سوخت به اجرا گذاشته شود."

به باور برخی از کارشناسان محیط زیست باید چاره هایی در کوتاه مدت، میان مدت و درازمدت برای پیشگیری از آلودگی هوای شهر کابل سنجیده شود، در غیر آن عده‌ای مانند ذکیه کارگر باشنده کابل فکر می‌کنند که آلودگی هوای کابل نسبت به جنگ روان در کشور کشنده‌تر خواهد بود: "جنگ‌ها شاید یک روز به پایان برسد، اما آلودگی هوا شاید بیشتر از جنگ قربانی بگیرد."