به‌گزارش رادیو اروپای آزاد/رادیو آزادی، تحلیلگران می‌گویند این تغییر توازن قدرت، زمینه را برای ورود و گسترش حضور دیگر بازیگران مانند ترکیه، اتحادیه اروپا و ایالات متحده در منطقه فراهم کرده است.
نیکول پاشینیان صدراعظم ارمنستان و الهام علی‌اف رئیس‌جمهور آذربایجان ۱۹ سرطان در ابوظبی با یکدیگر دیدار کردند تا درباره توافق صلح احتمالی گفت‌وگو کنند؛ آن هم بدون حضور هیچ میانجی‌گری از جمله روسیه.
گرچه این دیدار به پیشرفت مشخصی منجر نشد، اما در بیانیه‌ای مشترک، دو کشور بر تعهد خود به مذاکرات دوجانبه و ادامه اقدامات برای ایجاد اعتماد متقابل تأکید کردند.
این در حالی است که فقط پنج سال پیش، وضعیت به‌کلی متفاوت بود.
در پی جنگ ۴۴ روزه میان دو کشور در سال ۲۰۲۰ بر سر منطقه ناگورنو قره‌باغ، منطقه‌ای عمدتاً ارمنی‌نشین که به‌عنوان بخشی از آذربایجان به‌رسمیت شناخته شده و مدت‌ها کانون دشمنی‌های متقابل دو کشور بوده — ولادیمیر پوتین میانجی آتش‌بس شد و بار دیگر نقش سنتی مسکو به‌عنوان بازیگر اصلی منطقه را تقویت کرد.
اما این آتش‌بس از آن زمان به بعد، به گفته رئوف میرقدیرف، تحلیلگر روزنامه آینا زرکالو در باکو، به «یک تغییر تاریخی» منجر شده است.
میرقدیرف به رادیو اروپای آزاد/رادیو آزادی می‌گوید: «این دو کشور، پس از بیش از ۳۰ سال درگیری بر سر قره‌باغ، اکنون به یکدیگر نزدیک‌تر شده‌اند و از روسیه فاصله می‌گیرند. هر دو می‌خواهند از نفوذ روسیه رها شوند، و این فرصتی است که دارند، چون روسیه شدیداً درگیر جنگ در اوکراین است.»
روبن مهرابیان، تحلیلگر مؤسسه روابط بین‌الملل و امنیت ارمنستان، نیز موافق است که ایروان وضعیت کنونی را فرصتی برای رها شدن از سلطه مسکو بر کشورش می‌بیند.
او می‌گوید: «روسیه می‌خواست ارمنستان در یک مناقشۀ همیشگی باقی بماند تا بتواند مدام نقش ناجی ما را بازی کند و به این بهانه حضور دائمی‌اش را توجیه کند. اما ارمنستان می‌خواهد این اختلافات را حل کند و هرگونه حضور روسیه را از کشورمان حذف کند. و حالا روسیه از این خوشش نمی‌آید.»
تنش‌های فزاینده و اتهامات متقابل
از نگاه برخی تحلیلگران، روابط ایروان و مسکو از سال ۲۰۱۶ و در جریان یک درگیری کوتاه میان ارمنستان و جمهوری آذربایجان بر سر ناگورنو قره‌باغ رو به تیرگی گذاشت.
آن درگیری با میانجی‌گری روسیه و توافق آتش‌بس پایان یافت و در نتیجه آن، جمهوری آذربایجان موفق به کسب برخی اراضی شد که این مسئله موجب ناامیدی و خشم ارمنیان از حمایت محدود مسکو از متحد سنتی‌اش شد.
ریچارد گیراگوسیان، مدیر و مؤسس مرکز مطالعات منطقه‌ای در ایروان، می‌گوید این لحظه «آغاز فرسایش و کاهش اعتماد ارمنستان به روسیه به‌عنوان شریک امنیتی» بود.
او می‌افزاید: «موضع و سیاست روسیه از زمان جنگ ۲۰۱۶ به‌تدریج به‌سوی آذربایجان تغییر جهت داد.»
روابط میان ایروان و مسکو پس از جنگ سال ۲۰۲۰ بیش از پیش تیره شد؛ زمانی که باکو کنترل ناگورنو قره‌باغ را باز پس گرفت و روسیه بار دیگر از حمایت قاطع از ایروان خودداری کرد.
رویدادهای اخیر و تیرگی روابط
تحولات اخیر نشان می‌دهند که شکاف میان دو کشور چقدر عمیق شده است.
در روز ۲۷ جوزا، سامول کاراپتیان، میلیاردر روسی-ارمنی، به اتهام فراخوان تصرف غیرقانونی قدرت بازداشت شد. به باور ریچارد گیراگوسیان، این بازداشت «تلاشی از سوی دولت ارمنستان برای پیشگیری از دخالت روسیه در انتخابات پارلمانی سال آینده» بود.
او افزود: «اما در عین حال، این اقدامی در جهت مقابله با نفوذ یا منافع روسیه در داخل ارمنستان بود. این فرد ساخته و پرداختۀ مسکو است و عموماً فردی طرفدار پوتین تلقی می‌شود.»
چند روز بعد، مقام‌های ارمنستان اسقف باگرات گالستانیان، روحانی برجسته کلیسای حواری ارمنی، را نیز به اتهام توطئه برای سرنگونی دولت بازداشت کردند.
روسیه واکنشی تند نشان داد. سرگئی لاوروف، وزیر خارجه روسیه، این اقدامات را «حملات بی‌دلیل» به کلیسا خواند و آن را «یکی از ارکان اصلی جامعه ارمنستان» توصیف کرد.
در مقابل، آرارات میرزویان، وزیر خارجه ارمنستان، مسکو را به دخالت در امور داخلی کشورش متهم کرد.
آذربایجان هم از روسیه فاصله می‌گیرد
این تغییرات محدود به ارمنستان نیست. روابط میان باکو و مسکو نیز در تابستان امسال به‌شدت تیره شده است.
در اواخر جون، الهام علی‌اف دیدارهای سطح بالا با روسیه را تعلیق کرد، مانع از سفر معاون صدراعظم روسیه، الکسی اورچوک، به باکو شد و برخی رویدادهای فرهنگی روسیه را لغو کرد.
این اقدامات پس از کشته شدن دو آذربایجانی‌تبار در جریان عملیات پولیس در شهر یکاترینبورگ روسیه و گزارش‌هایی درباره شکنجه صورت گرفت.
معمای روسیه در زنگزور
پنج سال پیش، روسیه برنامه‌هایی برای حفظ نفوذ نظامی در منطقه داشت.
توافق آتش‌بس سال ۲۰۲۰ که به امضای روسیه، ارمنستان و آذربایجان رسید، بازگشایی مسیرهای اقتصادی و حمل‌ونقل را الزامی می‌کرد. در این توافق، ارمنستان متعهد شد عبور امن میان خاک اصلی آذربایجان و جمهوری خودمختار نخجوان را از مسیر موسوم به «دالان زنگزور» تضمین کند و نظارت بر آن به سازمان امنیت فدرال روسیه (FSB) سپرده شود.
اما ارمنستان این دالان را تهدیدی برای حاکمیت خود می‌داند.
با ادامه مذاکرات، هنوز مشخص نیست که آیا نظارت اف‌اس‌بی در توافق نهایی حفظ خواهد شد یا نه.
در ماه مارچ گذشته، نیکول پاشینیان اعلام کرد که پس از امضای پیمان صلح، هیچ نیروی خارجی در مرز ارمنستان و آذربایجان مستقر نخواهد شد. وادیم دوبنوف، خبرنگار رادیو آزادی در قفقاز، نیز گفته که این موضوع برای آذربایجان هم دیگر جذابیتی ندارد.
او می‌گوید: «استقرار نیروهای اف‌اس‌بی شاید قبل از حل‌وفصل مسئله قره‌باغ برای آذربایجان منطقی بود، اما حالا مذاکرات مستقیم با ارمنستان برای باکو سودمندتر است.»
کنترل بر زنگزور بخشی از تصویر بزرگ‌تر ژئوپلیتیکی است: مسیر میانی، راهی برای اتصال چین به اروپا که روسیه را دور می‌زند.
میرقدیروف چنین توضیح می‌دهد: «زنگزور بخشی از مسیر میانی است. روسیه فقط نمی‌خواهد زنگزور را کنترل کند، می‌خواهد بر تمام مسیرهای زمینی و هوایی قفقاز جنوبی مسلط باشد. اما من فکر می‌کنم ترکیه در موقعیت بهتری برای رهبری امنیت منطقه قرار دارد.»
بازیگران جدید منطقه
درحالی‌که تحلیلگران تأیید می‌کنند که نفوذ روسیه رو به کاهش است، هشدار هم می‌دهند که روابط اقتصادی و تاریخی عمیق با روسیه را نمی‌توان یک‌شبه قطع کرد.
با این حال، پس از تهاجم گسترده روسیه به اوکراین در سال ۲۰۲۲، این وابستگی اقتصادی نیز شروع به تغییر کرده است.
کریل کریوشیف، تحلیلگر روس، در مصاحبه‌ای در سال ۲۰۲۳ با بخش آذربایجانی رادیو آزادی گفت: «ترکیه شریک کلیدی واردات برای روسیه شده است. بسیاری از کالاها از طریق ترکیه و آذربایجان حمل می‌شوند. تنگه‌های استانبول حیاتی‌اند و آذربایجان اکنون هاب اصلی گاز روسیه است. ما نفت و گاز را به آذربایجان می‌فروشیم و آن‌ها آن را به اروپا می‌فروشند. این قانونی است و تحریم‌ها را نقض نمی‌کند.»
پل گابل، عضو ارشد بنیاد جیمزتاون، به نقش فزاینده آذربایجان اشاره می‌کند: «علی‌اف بالأخره درک کرده که مسکو به آذربایجان به همان اندازه نیاز دارد که آذربایجان به روسیه نیازمند است. وقتی این را بفهمی که طرف مقابل بیشتر از تو به این رابطه نیاز دارد، نحوۀ محاسباتت تغیر می‌کند.»
نزدیکی ایروان به ترکیه، اروپا و امریکا
در همین حال، ایروان در حال بازسازی روابط خود با انقره است و هم‌زمان فاصله‌اش از مسکو را بیشتر می‌کند.
روابط ارمنستان و ترکیه، که از دهه ۱۹۹۰ به‌دلیل حمایت ترکیه از آذربایجان در مناقشه قره‌باغ و اختلافات تاریخی دچار تنش بود، اکنون با احتیاط در حال بهبود است.
در ماه جون گذشته، پاشینیان به ترکیه سفر کرد و با رجب طیب اردوغان دیدار کرد. این نخستین سفر کاری سیاسی با هدف مذاکرات دوجانبه بود.
روبن مهرابیان می‌گوید: «ارمنستان از نظر اقتصادی به روسیه وابسته است، چون بیشتر ارتباط ما با بازارهای خارجی از طریق گرجستان به بازار روسیه انجام می‌شود. مرز ما با ایران باز است، اما ظرفیت محدودی دارد. باز شدن مرز ترکیه، دسترسی ارمنستان به بازارهای اروپایی را ممکن می‌کند.»
با این حال، ایروان همۀ امیدش را به ترکیه نبسته است. مهرابیان می‌گوید که ارمنستان هم‌زمان در حال تقویت روابط با ایالات متحده و اتحادیه اروپا است.
او می‌گوید: «ما با اتحادیه اروپا و امریکا در حال کار برای ارتقای سطح همکاری‌ها هستیم. با امریکا، منشور شراکت راهبردی امضا کرده‌ایم. با اتحادیه اروپا نیز قوانین هماهنگ با عضویت احتمالی را تصویب کرده‌ایم؛ البته می‌دانیم که راه درازی در پیش است.»