از حملات ۱۱ سپتمبر ۲۴ سال گذشت؛ آیا القاعده هنوز در افغانستان فعال است ؟

این گروه در گزارشی ۲۷ صفحه‌ای که به تاریخ ۳۰ جولای در وب‌سایت سازمان ملل منتشر شد، ضمن ابراز نگرانی در مورد فعالیت‌های داعش یا «دولت اسلامی»، از افزایش تهدیدات شاخه خراسان این گروه هشدار داده است.

حملات ۱۱ سپتمبر ۲۰۰۱ توسط شبکه القاعده که در نیویارک، پنسلوانیا و واشنگتن انجام شد و منجر به کشته شدن حدود ۳۰۰۰ تن گردید، باعث شد که حکومت طالبان در افغانستان سقوط کند. آن زمان، طالبان درخواست امریکا برای تسلیم یا اخراج اسامه بن لادن را رد کردند و این امر منجر به حمله نظامی امریکا شد.

ائتلاف جهانی به رهبری امریکا پس از تقریباً یک دهه جنگ، در تاریخ ۲ می ۲۰۱۱ بنیان‌گذار القاعده، اسامه بن لادن را در شهر ایبټ‌آباد پاکستان در عملیات نیروهای ویژه امریکایی کشت. رئیس‌جمهور وقت امریکا، بارک اوباما، این خبر را اعلام کرد: "به مردم امریکا و جهان اطلاع می‌دهم که ایالات متحده عملیاتی را انجام داد که در نتیجه آن رهبر القاعده، اسامه بن لادن، که مسئول قتل هزاران انسان بی‌گناه بود، کشته شد."

نگاه کوتاه به آنچه در ۱۱ سپتمبر ۲۰۰۱ رخ داد

پس از مرگ اسامه بن لادن، رهبری القاعده به ایمن الظواهری، شهروند مصر، سپرده شد. نیروهای امریکایی در دوران حضور خود در افغانستان نتوانستند محل اختفای الظواهری را پیدا کنند. وقتی طالبان در ۱۵ اگست ۲۰۲۱ کابل را تصرف کردند، رسانه‌ها درباره محل بودوباش الظواهری اطلاعاتی در اختیار نداشتند.

ذبیح الله مجاهد سخنگوی حکومت طالبان

در همان سال، از ذبیح‌الله مجاهد، سخنگوی طالبان، در ماه سپتمبر پرسیدیم که الظواهری کجاست؟ او پاسخ داد: "بعد از سال ۲۰۰۱ ما با آن‌ها ملاقات نکرده‌ایم و نمی‌دانیم او کجا زندگی می‌کرد. پس از سال ۲۰۰۱، با ورود استخبارات جهانی و شدت گرفتن جنگ‌ها، فرصت زندگی برای آنان محدود شد. از نظر قومی، زبانی و ظاهری به‌راحتی قابل شناسایی بودند. تحولات در کشورهای عربی نیز به آن‌ها کمک کرد تا به کشورهای خود بازگردند"

چند ماه پس از این اظهارات، ایمن الظواهری در کابل در نتیجه یک حمله هوایی نیروهای امریکایی کشته شد. جو بایدن، رئیس‌جمهور وقت ایالات متحده، گفت:

"به دستور من، ایالات متحده با موفقیت یک حمله هوایی در کابل انجام داد که در آن رهبر القاعده، ایمن الظواهری، کشته شد. مهم نیست چقدر زمان ببرد، یا تو کجا پنهان شده باشی، اگر تهدیدی برای مردم ما باشی، ایالات متحده تو را پیدا کرده و از بین خواهد برد."

با وجود کشته شدن رهبران القاعده، گزارش‌هایی از ادامه فعالیت این گروه در افغانستان منتشر شده است.

سازمان ملل در گزارشی در سال گذشته گفت که القاعده کمپ‌های آموزشی جدیدی در ولایت‌های کندهار و تخار ساخته و در ولایت‌های لغمان، کنر، ننگرهار، پروان، ارزگان، غزنی، زابل، هلمند، نورستان، بادغیس و پنجشیر فعال است. طالبان این اتهامات را رد کرده و می‌گویند هیچ گروه مسلحی اجازه فعالیت در افغانستان ندارد.

قریب‌الرحمان شهاب، آگاه سیاسی، می‌گوید که نزدیک به پنج دهه جنگ در افغانستان باعث شده تا گروه‌های مختلف مسلح ریشه‌دار شوند و به‌سادگی قابل نابودی نباشند:

"از بین بردن چنین گروه‌هایی با این سرعت که مردم انتظار دارند، ممکن نیست. به همین دلیل، هر گروه تروریستی یا مسلحی که گفته می‌شود در افغانستان حضور دارد، دارای همفکران و حامیانی است. ولی در حدی نیستند که ساحه‌ای را کنترل کنند. اما ایدئولوژی این گروه‌ها برای آینده افغانستان یک تهدید جدی است و باید جدی گرفته شود."

نشریه لانگ وار ژورنال در ۱۳ فبروری امسال گزارش داد که شبکه القاعده در افغانستان در حال رشد است و طالبان روابط خود را با این گروه قطع نکرده‌اند.

شینکی کروخیل تحلیلگر سیاسی و عضو پیشین پارلمان افغانستان - تصویر از آرشیف

شینکی کروخیل، کارشناس سیاسی، باور دارد که القاعده دیگر مثل گذشته از لحاظ نظامی فعال نیست، اما از نظر فکری قوی‌تر شده است.

خانم کروخیل در صحبت با رادیو آزادی گفت "القاعده دیگر مثل گذشته از لحاظ جنگی فعال نیست. این گروه اکنون به یک مکتب فکری تبدیل شده که گروه‌های افراطی دیگر، از جمله داعش، از آن تأثیر می‌گیرند. ایدئولوژی آن در طالبان و سایر گروه‌های افراطی به‌وضوح دیده می‌شود. فکر می‌کنم برخی از اعضا یا رهبران این گروه هنوز در افغانستان حضور دارند و تلاش دارند این مکتب فکری را از این جغرافیا به سراسر جهان منتقل کنند. در وضعیت فعلی، امکان ندارد که القاعده در افغانستان حضور نداشته باشد یا با گروه‌های دیگر ارتباط نداشته باشد؛ چون شرایط فعلی برای فعالیت آن‌ها بسیار مساعد است."

در گزارش ۳۰ جولای گروه نظارت بر تحریم‌های سازمان ملل، داعش تهدیدی جدی‌تر از القاعده معرفی شده است.

داعش که در افغانستان و پاکستان شاخه‌ای منشعب‌شده از القاعده است، در سال ۲۰۰۴ در عراق توسط ابومصعب الزرقاوی تشکیل شد. او در ۷ جون ۲۰۰۶ در یک حمله هوایی امریکا کشته شد و گروه‌اش به‌نام دولت اسلامی عراق معروف شد. در سال ۲۰۱۳، با شروع جنگ سوریه، این گروه به داعش معروف شد. شاخه داعش خراسان در سال ۲۰۱۵ توسط برخی از اعضای ناراضی طالبان پاکستانی، لشکر جنگوی و طالبان افغان تشکیل شد. آن‌ها با ابوبکر البغدادی بیعت کردند. بغدادی در اواخر اکتوبر ۲۰۱۹ در نتیجه عملیات نیروهای امریکایی خودش را منفجر کرد.

خبرگزاری اسوشیتد پرس در گزارشی که سال گذشته در ماه فبروری منتشر کرد، داعش را گروهی جداشده از القاعده خواند. در افغانستان، القاعده و طالبان، شاخه خراسان داعش را دشمن خود می‌دانند. طالبان این گروه را تهدیدی جدی برای حاکمیت خود تلقی می‌کنند. برخی کارشناسان معتقدند تفاوت اصلی این دو گروه در ایدئولوژی‌شان است؛ داعش خراسان تلاش برای برپایی خلافت اسلامی را شعار داده، در حالی که طالبان امارت را در اولویت قرار می‌دهند.

به گفته گروه نظارت بر تحریم‌ها، حکومت طالبان توانسته تا حدی فعالیت‌های داعش خراسان را تضعیف کند، اما در گزارش آمده است که پس از سال ۲۰۲۴، شاخه داعش خراسان با داشتن حدود ۲۰۰۰ جنگجو، همچنان به جذب افراد از گروه‌های ناراضی در افغانستان و حتی قفقاز روسیه ادامه داده است.

همچنین در این گزارش آمده که در مناطق نزدیک به مرز پاکستان، داعش خراسان کودکان را در مدارس دینی آموزش می‌دهد و برنامه‌های انتحاری برای کودکان زیر ۱۴ سال برگزار می‌کند.

در ماه اپریل امسال، زلمی خلیل‌زاد، سفیر پیشین ایالات متحده امریکا در افغانستان، عراق و سازمان ملل و همچنان نماینده پیشین ویژه امریکا برای صلح افغانستان، در یک نوشته‌ای در شبکه ایکس (توییتر سابق) گفت که برخی منابع آگاه به وی گفته‌اند نگرانی دارند که ممکن است اسلام‌آباد در جریان روند بازگشت مهاجرین افغان، اعضای شاخه داعش خراسان را به افغانستان انتقال دهد.

این ادعا را غوث جانباز، دیپلمات پیشین افغانستان در مسکو، در گفت‌وگو با رادیو آزادی چنین تحلیل کرد که با وجود آنکه روسیه از فعالیت این گروه نگران است، اما هیچ‌گاه پاکستان را در این زمینه مورد انتقاد قرار نداده است. او افزود "از سرگی لاوروف، وزیر خارجه روسیه گرفته تا وزیر دفاع، منشی شورای امنیت و همچنان رهبران و قوماندانان پیمان امنیت جمعی، همواره تأکید کرده‌اند که داعش در افغانستان حضور دارد و برخی کشورها — که بیشتر اشاره‌شان به کشورهای غربی است — این گروه را از سوریه، عراق و سایر نقاط به افغانستان انتقال داده‌اند. اما جالب این‌جاست که حکومت روسیه در این مورد هیچ‌گاه به پاکستان اشاره نمی‌کند، در حالی که افغانستان قربانی اصلی سازمان‌های تروریستی است."

حمله مرگبار در مسکو که داعش مسوولیت آن را پذیرفت

شاخه داعش خراسان، در تاریخ ۲۲ مارچ سال ۲۰۲۴، بر تالار کنسرت در منطقه کارکاس در غرب مسکو حمله کرد که منجر به کشته شدن ده‌ها نفر و زخمی شدن صدها تن دیگر گردید.
آقای جانباز، که تحولات روسیه را از نزدیک دنبال می‌کند، باور دارد که پس از این حمله، نگرانی‌های روسیه در خصوص داعش افزایش یافته است.
در جریان این حمله، بیش از ۱۴۵ تن کشته و بیش از ۵۰۰ تن دیگر زخمی شدند. روسیه می‌گوید این حمله توسط افرادی صورت گرفته که در مناطق اطراف خط دیورند آموزش نظامی دیده بودند.

در گزارش سالانه اداره استخبارات ملی امریکا که در اواخر ماه مارچ امسال منتشر شد، از گسترش تهدیدات شاخه داعش خراسان هشدار داده شده است.
بر اساس این گزارش، فعالیت‌های این شاخه از افغانستان به آسیای میانه، ایران و حتی روسیه کشیده شده و تلاش‌های آنلاین آن‌ها طوری طراحی شده‌اند که مردم را به حمله بر کشورهای غربی ترغیب می‌کنند.

در همین گزارش، گروه القاعده نیز به‌عنوان یک تهدید جدی معرفی شده است که هنوز هم از تلاش برای انجام عملیات علیه منافع امریکا در داخل و خارج آن کشور دست نکشیده است.

اما به استناد گزارش‌های استخباراتی امریکا، در حال حاضر القاعده در افغانستان یک تهدید جدی محسوب نمی‌شود.
نگرانی اصلی امریکا بیشتر متوجه فعالیت‌ گروه‌های وابسته به القاعده در قاره افریقا است.

به‌گفته نهاد امریکایی نظارت بر بحران‌ها، در ماه می سال جاری، گروه "جماعت نصرت الاسلام والمسلمین" در جریان حملات خود در کشورهای مالی، نایجیر و بورکینافاسو بیش از ۸۵۰ نفر را کشته است، در حالی‌که پیش از آن، به‌طور متوسط تلفات ماهانه این گروه‌ها حدود ۶۰۰ نفر گزارش شده بود.

روزنامه نیویارک پُست نیز در تاریخ ۳۰ می، به نقل از جنرالان بلندپایه امریکایی نوشت که گروه‌های تروریستی در افریقا ممکن است در نهایت به تهدیدی برای امریکا تبدیل شوند.

جنرال مایکل لانگلی، از فرماندهان نیروهای بحری ایالات متحده، منطقۀ از افریقا را که شامل کشورهای مالی، بورکینافاسو و نایجیر می‌شود را «مرکز تروریزم» خوانده است.

به باور جنرال لانگلی، گروه‌های تروریستی وابسته به داعش و القاعده از سال ۲۰۲۲ تاکنون چند برابر در افریقا تقویت شده‌اند، و این موضوع باعث نگرانی ویژه‌ای برای واشنگتن شده است.