موسیقی ترکمن‌های افغانستان، از شکوفایی تا سرکوب

این روند در سال ۱۳۵۷ با ارتقای برنامه‌ها و افزایش زمان پخش، وارد مرحله جدیدی شد. در این دوره، موسیقی ترکمنی از شکل سنتی خود فراتر رفت و ترکیب آن با آلات مدرن باعث تحولاتی در سبک و شیوه اجرا شد.

یکی از شخصیت‌های برجستهٔ این عرصه، احمد بخشی قطغنی بود که در سال ۱۳۴۰ برای اولین بار آهنگ‌هایش را در تالار جدید رادیو افغانستان اجرا کرد. وی در مصاحبه‌ای در سال ۱۹۹۵ با سرویس ترکمنی رادیو آزادی اظهار داشت که در کنسرتی در تالار جدید رادیو افغانستان نظر به دعوت جرمنی ها و فرانسوی ها به نمایندگی از ترکمن‌های افغانستان حضور یافته و با استقبال گسترده‌ای روبه ‌رو شده است:

" مرا جرمنی ها و فرانسوی ها به آن کنسرت دعوت کردند که هفت گروهی از هنرمندان بود و از ترکمن ها تنها من بودم . در تالار کنسرت اجراکردند . کنسرت با هنرنمایی من آغاز شد و من چهار پارچه آهنگ اجرا کردم و یک پارچه زکنال نواختم و مورد استقبال گرم تماشاچی ها قرار گرفتم."

عبدالرحیم اوراز، مدیر سابق نشرات ترکمنی در رادیو افغانستان

رشد موسیقی ترکمنی در دهه ۱۳۵۰

عبدالرحیم اوراز، مدیر سابق نشرات ترکمنی در رادیو افغانستان که فعلا در ترکیه است می گوید ، با افتتاح ساختمان جدید این رادیو، هفت قطعه موسیقی ترکمنی ضبط شد که پنج قطعه از احمد بخشی و دو قطعه از آغا محمد بخشی بودند.

شماری از کارمندان نخستین برنامه های رادیو افغاتستان به زبان های ترکمنی و اوزبیکی (آرشیف)

برنامه‌های رادیویی در آغاز به مدت ۴۵ دقیقه به زبان‌های ترکمنی و اوزبیکی اجرا می‌شدند و پس از سال ۱۳۵۷، این زمان به یک ساعت افزایش یافت.

عبدالرحیم اوراز می گوید که، این توسعه، موجب افزایش تعداد هنرمندان ترکمن به ۱۹ نفر و تولید بیش از ۱۰۰ قطعه موسیقی شد:

"در مدت ۳ سال ما توانستیم تعداد هنرمندان ترکمن را به ۱۹ تن افزایش دهیم و تعداد آهنگ های شان را به بیش از ۱۰۰ پارچه رساندیم . این ۳ سال برنامه ای رادیویی تکانه ای بود به هنر موسیقی ترکمنی که رشد کند."

اوراز می افزاید:

"در این دوره، موسیقی ترکمن‌ها با ورود هنرمندانی چون عمر قریشی، سرور بخشی اندخویی، عبدالله یازمز، عبدالرشید و خلیل ایرکین تنوع بیشتری یافت. در میان این افراد، عمر قریشی به عنوان چهره‌ای شناخته‌شده توانست موسیقی ترکمنی را به سطح ملی معرفی کند و نشان دهد که ترکمن‌ها نیز همچون سایر اقوام افغانستان دارای فرهنگی غنی و موسیقی دل‌انگیز هستند."

آسیب به موسیقی ترکمنی در دور طالبان

با به قدرت رسیدن طالبان، موسیقی ترکمنی همچون سایر سبک‌های موسیقی در افغانستان با محدودیت‌های جدی مواجه شد.

زین‌الله قریشی، یکی از هنرمندان ترکمن که اکنون در ایران به کارگری مشغول است، از شرایط سخت موسیقی‌دانان ترکمن می‌گوید. وی معتقد است که بسیاری از نوازندگان و خوانندگان ترکمنی تحت فشارهای مختلف مجبور به ترک وطن شدند و آن‌هایی که باقی ماندند، با مشکلات اقتصادی و اجتماعی بسیاری دست‌وپنجه نرم می‌کنند:

"بسیاری از هنرمندان از جمله نوازندگان و خوانندگان موسیقی با تهدید ها و فشار ها ی زیادی مواجه شدند و برخی مجبور به ترک کشور شدند مثل خودم، و آنهایی که در کشور باقی ماندند اغلب در شرایط سخت اقتصادی و اجتماعی بسر میبرند."

افغانستان، یگانه کشور بدون موسیقی در جهان، آیندۀ موسیقی چه خواهد شد؟

طالبان و موسیقی

طالبان پس از تسلط دوباره بر افغانستان در سال ۲۰۲۱، موسیقی را ممنوع اعلام کردند و به رسانه‌ها دستور دادند که از پخش آن خودداری کنند. در این راستا، بسیاری از آلات موسیقی، از جمله هارمونیه، طبله و توله، توسط آن‌ها تخریب شد. این محدودیت‌ها موجب شد که بسیاری از هنرمندان ترکمن و دیگر اقوام به کشورهای مختلف مهاجرت کنند و برای تأمین معاش خود به مشاغل دشواری روی آورند.

فردین عسکری، مسئول انجمن موسیقی هنرمندان افغانستان در سوئیس

امید به احیای موسیقی ترکمنی

فردین عسکری، مسئول انجمن موسیقی هنرمندان افغانستان که مقر آن در سوئیس است، ابراز امیدواری کرده است که موسیقی ترکمن‌های افغانستان بار دیگر احیا شود. وی از هنرمندان ترکمن خواسته است تا انسجام بیشتری داشته باشند و برای احیای این هنر تلاش کنند. به گفته وی، با حمایت رسانه‌ها و نهادهای بین‌المللی، امکان بازگشت موسیقی اقوام مختلف افغانستان به جایگاه اصلی خود وجود دارد:

"موسیقی برادران ترکمن ما که به صورت گسترده به هزاران سال قدامت دارد . امیدوار هستیم که در این زمینه توجه صورت بگیرد و ماهم در خدمت استیم و از هنرمندان شان میخواهیم که در این زمینه انسجام بیافند و دو باره ماهم در کنار شان ایستاده هستیم و از رسانه ها هم میخواهیم که تشویق وحمایت کنند .متاسفانه همانطوریکه اشاره شد در افغانستان موسیقی را منع قرار دادند و دوباره موسیقی های اقوام مختلف در این وطن شگوفا و پر بار و پرکار خواهدشد."

اما، تحلیل گران مسایل موسیقی و فرهنگی می گویند که این موضوع واقعاً دردناک است که موسیقی و هنر، که بخشی از هویت و فرهنگ یک ملت هستند، تحت تأثیر محدودیت‌های شدید قرار گرفته‌اند.

بگفته آنها موسیقی ترکمنی در افغانستان دارای تاریخ و غنای خاصی است و هنرمندان زیادی برای حفظ و توسعه آن تلاش کرده‌اند.

شفیع عظیمی، یکی از چهره های شناخته شده هنری ، آهنگ ساز و تحلیل گر مسایل فرهنگی که در سال های ۸۰ میلادی مسول گروه هنری ظفر در کابل نیز بود فعلا در سویدن زندگی می کند.

او به نکته مهمی که آیا راهی برای زنده نگهداشتن موسیقی سنتی افغانستان خصوصا ترکمن ها در این شرایط وجود دارد ؟ اشاره کرده است:

"موسیقی یک فرآیند طولانی و علمی دارد و نیازمند آموزش و حمایت است. با توجه به شرایط فعلی، نقش افغان‌های مقیم خارج نیز بسیار مهم می‌شود؛ آنها می‌توانند از طریق سرمایه‌گذاری در موسیقی، ایجاد فرصت‌های آموزشی آنلاین، و حمایت از هنرمندان، به حفظ این میراث فرهنگی کمک کنند."

نتیجه‌گیری

موسیقی ترکمن‌های افغانستان، همچون سایر جنبه‌های فرهنگی این قوم، همواره تحت تأثیر تحولات اجتماعی و سیاسی قرار داشته است. از دوران شکوفایی در رادیو افغانستان تا افول در دوران طالبان، این هنر مسیر پرچالشی را طی کرده است. با این حال، امید به احیای آن همچنان زنده است و تلاش‌های هنرمندان و نهادهای فرهنگی می‌تواند زمینه‌ساز بازگشت موسیقی ترکمنی به جایگاه شایسته‌اش باشد.