افغانستان یکی از کشورهایی است که هنوز هم مالکیت فکری و معنوی صاحبان آن مصون نیست و تاکنون گزارشی از چگونگی برخورد حکومتداران در بیست سال گذشته با کسانی که مالکیتهای فکری را میدزدند و یا هم بدون اجازۀ خالق یک اثر آن را بازخوانی، بازسازی و بازنشر میکنند، نشر نشده است.
ذبیح مدبر، مسئول دفتر هنر سالار و نهاد فرهنگی همدلی است که نقاشیها خیابانی را در افغانستان انجام میدادند.
آقای مدبر میگوید، یکی از اثرهای هنریشان را که به گونهٔ مشترک با تیم شان به مناسبت صدمین سالروز استرداد استقلال افغانستان طرح کرده بودند، از سوی یک ادارهٔ معتبر در حکومت گذشته الگو برداری شد.
به گفتهٔ او، بخاطر عدم موجودیت یک نهاد مشخص نتوانستند که شکایتشان را در پیوند به حق کاپی رایت درج کنند.
او به رادیو آزادی گفت: "ما به خاطر صدمین سالگرد استقلال کشور یک طرح داشتیم سر او کار کردیم، دوست و همکار ما آقای بصیر حمیدی که کار میکرد بالایش برنامه ریزی میکرد، بسیار وقت خود را ضایع کرد، بسیار به شکل آزادانه کاپی شد، کسانی بودند که در همین حکومت بودند، ما برای آنها این طرح را پرزنت کردیم، اما آنها این طرح ما را به گفتهٔ یگانتا در روز روشن عملی کردند، که به گونهٔ درستش هم نتوانستند عملی کنند."
به گفتهٔ ذبیح مدبر، حفاظت از مالکیت فکری در افغانستان که قانون حق کاپی رایت آن تنها به روی کاغذ محدود است، دشوار است.
با این حال مالکیت فکری در بخش هنر نیز در افغانستان مصون نبوده است.
وجیهه رستگار، آواز خوان مشهور افغانستان میگوید، بارها اثرهای هنریاش از سوی هنرمندان افغان و کشورهای همسایه بدون اجازهاش بازخوانی شده است: "آهنگ سرزمین من را برای اولین بار آقای امیر جان صبوری برای من پیشنهاد کردند، من اجرا کردم، و بعداً هنرمندان دیگر این آهنگ را اجرا کردند این را که هیچ یاد آوری نکردند، آهنگ زاری زاری مثلان، دختر خانم تاجیکی اجرا کردن، اما حداقل یک عکس گذاشته بودند، آهنگ نازی جان که یک هنرمند مشهور ایرانی خواند که من اعتراض کردم، گفتم حداقل شما وقتی آهنگ یک کشور دیگر را میخوانید که یک موسیقی فلکلوریک کشور است باید حداقل یاد آوری کنید."
احمدناصر سرمست، رئیس انستیتوت ملی موسیقی افغانستان دستبُرد هنری را در افغانستان عدم موجودیت یک قانون ویژه برای موسیقی در این کشور عنوان میکند: "آهنگ ها، تصنیف و کمپوزهای آهنگسازان و خوانندههای افغان که به بسیار سادگی که توسط هنرمندان دیگر بازخوانی و یا دوباره تولید میشود این نتیجهٔ عدم موجودیت قانون کاپی رایت از یک طرف و عدم ثبت بودن این آثار در دفاتر کاپی رایت در خارج و یا داخل افغانستان بوده که به همین خاطر این آثار به سادگی مورد استفاده و یا حتی مورد دستبرد و یا سرقت هنری قرار میگیرد، همه اش نتیجهٔ عدم موجودیت قانون کاپی رایت ویژۀ موسیقی و ثبت این آثار در دفاتر کاپی رایت است."
نو آوری و خلاقیت در بخش تکنالوژی در جهان هم از مواردی است که افراد خلاق در جهان را با یک دیگر وارد رقابت کرده است.
در افغانستان نیز تیم دختران رباتیک افغانستان از اندک افرادی اند که در بخش تکنالوژی و نوآوری دست باز داشته اند.
ثمیه فاروقی، مسئول تیم دختران رباتیک افغانستان در مورد ساخت رباتهایشان و حق مالکیت آن به رادیو آزادی گفت: "ما رباتهای را که ساختیم برای حل مشکلات جامعه است، این رباتها در خارج از کشور است فقط ما اینها را در داخل کشور ساختیم تا کمکی به هموطنان خود بکنیم، ما ربات ماین پاک را ساختیم از طرف خود ترافیک هرات از ما درخواست کردند ما از خود ترافیک هرات اجازه داشتیم، مثلاً ما ربات وینتیلاتور را که ساختیم والی گذشته هرات از ما این درخواست را کردند تا یک دستگاه را بسازیم تا به مریضان کرونا کمک کند، پس ما این اجازه را هم از والی هرات داشتیم."
این بخشی از دستآوردهای این تیم دختران خلاق افغانستان است که آنان به دلیل دستآوردهای مختلفشان جوایزی را نیز دریافت کردند.
در این حال صدیق الله دقیق، عضو پیشین کمیسیون حق کاپی رایت در وزارت اطلاعات و فرهنگ حکومت گذشته به رادیو آزادی میگوید، این قانون در افغانستان وجود داشته که با متخلفان آن برخورد قانونی صورت میگرفت:
"در صورتی که یک شخص و یا یک اداره از آثار اشخاص یاد شده استفاده میکند باید مطابق قانون باشد، در صورتی که استفادهٔ او در مغایرت با قانون باشد، به اساس قانون کاپی رایت آنها مجازات میشوند، مانند جریمه، قید و دیگر موارد."
به گفته آقای دقیق، برای پیشبرد روند کاپی رایت، یک بورد در ساختار کمیسیون حق کاپی رایت ایجاد شده بود که متشکل از کمیسیون حقوق بشر، پوهنتون کابل، اکادمی علوم و برخی ادارههای دیگر بود.
۲۶ اپریل در سال ۲۰۰۰ از سوی سازمان جهانی مالکیت فکری زیر مجموعهٔ سازمان ملل متحد به عنوان روز جهانی مالکیت فکری نام گذاری شد.
مالکیت فکری حقی است که صاحبان آن با نو آوری و خلاقیت که ایجاد میکنند از آن بهره میگیرند و افراد دیگر حق کاپی رایت یا چاپ آن را ندارند.