برخی مؤرخین و تحلیل‌گران افغان می‌گویند که شاه امان‌الله خان در جریان قدرتش در ساحات مختلف اقتصادی، سیاسی و فرهنگی اصلاحات گسترده به میان آوردهاست.
آنان در صحبت با رادیو آزادی گفتند که غازی امان‌الله خان به خاطر دست آوردهای چشمگیری که در خصوص تأمین حقوق اساسی اتباع افغانستان داشته از پشتیبانی عمیق مردمی برخوردار بودهاست.
برخی مؤرخین و تحلیل‌گران افغان می‌گویند که امیر امان‌الله خان بخاطر کارنامههای مردم پسندی که داشت، در تاریخ افغانستان مورد توجه و علاقه قشر روشنفکر و ترقی‌خواه این کشور قرار داشت.
به باور آنان ایجاد مدارس و مکاتب ملکی و نظامی، عقد قراردادهای مهم با کشورهای بین‌المللی، ایجاد آرشیف ملی، ایجاد سینما و تیاتر، گسترش مطبوعات، نشر مجلاتی که بیشتر انعکاس دهنده دست آوردهای علمی و فرهنگی زنان بود و تاریخ نگاری به شیوه مدرن، از دست آوردهای مهم دوره شاه امان‌الله خان میباشد.
داکتر حبیب الله پنجشیری استاد پوهنځی علوم اجتماعی پوهنتون کابل در صحبت با رادیو آزادی، غازی امان‌الله خان را یک شخصیت مؤثر برای افغانستان عنوان کرده گفت:
"من شخصا شاه امان‌الله را در همان اوضاع و احوال یک شخص مفید به جامعه دانسته و کارکرد هایش را منفی چند مورد ستایش میکنم مثلاً موضوع بردهگی را ملغی کردند که این یک کار مهم بود پادشاهی شاه امان‌الله پر از دست آوردهای علمی، سیاسی نظامی و اقتصادی در کشور بود."
آقای پنجشیری یکی از مشخصات برجسته دوره امان‌الله خان را توجه جدی به زنده‌گی، حقوق و آزادی‌های اساسی زنان در افغانستان عنوان کرد.
طرح قانون اساسی افغانستان که بر اساس آن همه ساکنان کشور صرف نظر از ملیت، نژاد و قشر اجتماعی در نزد قانون آزاد و برابر بودند، یکی دیگر از دست آوردهای مهم دوره شاه امان‌الله خان گفته میشود.
امیر امان‌الله خان فرزند امیر حبیب‌الله خان در سال ۱۸۹۲ میلادی در ولسوالی پغمان ولایت کابل متولد گردیدهاست.
به گفته مؤرخین، امان‌الله خان از کودکی متجسس و کنجکاو بوده و همواره تلاش داشته تا در مورد اوضاع کشور و جهان معلومات کافی داشته باشد.
بر اساس معلومات، شاه امان‌الله خان در سال ۱۹۱۹ بعد از کشته شدن، پدرش امور سلطنت را در کابل بدست گرفت.
وی در مقابل انگلیس‌ها اعلام قیام کرد و استقلال سیاسی افغانستان را حاصل کرده و بر اساس آن لقب "غازی" و فاتح مسلمان را کمایی نمود.
عبدالحمید مبارز رئیس اتحادیه ملی ژورنالیستان افغانستان به رادیو آزادی گفت که امان‌الله خان پس از اعلان سلطنت‌اش گفت که کشور و مردم افغانستان باید مستقل باشد.
آقای مبارز می‌گوید:
"وی استقلال را در میدان مراد خانی با این کلمات اعلان کرد که مثل هر کشور دیگر ما در رابطه خارجی و داخلی خود مستقل باشیم مردم و کشور ما مستقل باشد."
شاه امان‌الله خان تحت احاطه و افکار محمود طرزی پدر ژورنالیزم افغانستان قرار داشت که بر اساس آن دست به تغییرات جدی در ساختارهای سیاسی-اجتماعی جامعه زد.
گفته میشود که بسیاری از اصلاحات شاه امان‌الله چون رفع حجاب برای زنان، پوشیدن دریشی، تبدیلی رخصتی روز جمعه، فرستادن دختران به خارج از کشور به خاطر تحصیل و امثال آن از سوی برخی حلقات آن وقت مورد مخالفت جدی قرار گرفت.
حبیب‌الله رفیع یکی دیگر از محققین و نویسندههای افغان می‌گوید که انگلیس دست آوردهای امان‌الله خان را در عرصههای مختلف افغانستان برداشت نتوانسته و دست به تحریک برخی حلقات زد.
وی می‌گوید:
"اصلاحاتی را که امان‌الله خان آورد برای پیشرفت افغانستان بود من برای‌تان مثال می‌دهم، زمانیکه وی دختران را به ترکیه که یک کشور اسلامی است به آموزش طبابت فرستاد انگلیس‌ها برخی حلقات را تحریک نمود که گویا امان‌الله خان دختران افغان را به ممالک خارج فرستاده و این بی‌ناموسی مملکت است به همین ترتیب طوطئه‌ها جریان داشت و یک سلسله حلقاتی که آنان تاریک بودند و آنان که مزدور شدند در مقابل امان‌الله خان مخالفت‌شان را اعلام کردند."
آقای رفیع گفت، پس از آنکه شاه امان‌الله خان با مخالفت‌ها و شورش‌های گسترده در کشور روبرو شده و در سال ۱۹۲۹ میلادی مجبور به واگذاری قدرت گردید.
وی تأکید کرد که بخاطر حفظ آزادی و استقلال افغانستان، نسل جوان این کشور باید با علم و روحیه وطن دوستی پرورش یابند و ازتوطئه‌های دشمنان این کشور آگاه باشند.
شاه امان‌الله خان پس از ترک کشور از بمبئی به ایتالیا رفته و بقیه زنده‌گی‌اش را در آن‌جا ادامه داده‌است.
غازی امان‌الله خان سر انجام در ۲۶ اپریل ۱۹۶۰ وفات نمود و جنازهاش به افغانستان انتقال یافته در کنار قبر امیر حبیب الله خان در جلال آباد به خاک سپرده شد.
گزارش: آرزو غیاثی
