روز جهانی زبان مادری؛ مشکلات در بخش آموزش با زبان مادری در افغانستان

امروز دوشنبه بیست و یک فبروری برابر است با روز جهانی زبان مادری.

این روز بیشتر برای بزرگداشت از حق آموزش و تحصیل به زبان مادری شناخته می‌شود،

در ماده ۴۳ قانون اساسی نظام پیشین افغانستان آمده است که "دولت مکلف است به منظور تعمیم متوزان معارف در سراسر افغانستان، تامین تعلیمات متوسطه اجباری، پروگرام موثر طرح و تطبیق نماید و زمینه تدریس زبان مادری را در مناطقی که به آنها تکلم می‌کنند فراهم کند."

در ماده شانزدهم همین قانون هم چنان آمده است که: "علاوه بر پشتو و دری، ازبیکی، ترکمنی، بلوچی، پشه‌یی، نورستانی، پامیری و دیگر زبان‌های رایج، پشتو و دری زبان رسمی دولت استند اما در مناطقی که مردم آن به زبان مادری شان تکلم می‌کنند، آن زبان، زبان سوم آن منطقه است."

اما انتقاد ها بر این اند که در بیست سال گذشته این دو ماده قانون اساسی چنان که باید، عملی نشده اند.

سپنا باشنده نورستان است.

او مکتب را در لیسه نسوان نورستان به پایان رسانیده است.

سپنا می‌گوید هنگامی‌که مکتب را آغاز کرد با زبان پارسی دری صحبت نمی‌نوانست و از همین رو آموزش برای او دشوار شده بود.

اما با گذشت سال‌ها اکنون می‌تواند با این زبان گپ بزند: "من مکتب را در نورستان خلاص کردم. یادم است وقتی تازه مکتب را شروع کرده بودم دری را صحیح نمی فهمیدم چون در خانه به زبان نورستانی گپ می‌زدیم؛ درس خواندن به دری برایم زیاد مشکل بود اما من آهسته آهسته یادم گرفتم؛ خیلی برایم سخت بود؛ من فکر می‌کنم که باید به هر کس به زبان مادری‌اش درس داده شود."

اما این چالش تنها فرا راه باشندگان نورستان نیست.

عنایت الله بابر فرهمند، معاون شورای عالی مصالحه ملی نظام پیشین که مهم‌ترین و بلند رتبه‌ترین مقام ازبیک زبان در حکومت گذشته شناخته می‌شود، می‌گوید که حکومت پیشین برای پیشرفت و بهتر شدن زبان‌های دیگر افغانستان تلاش لازم را نکرده بود.

آقای فرهمند می‌گوید که بارها پینشهاد شده بود که برای احیای زبان ازبیکی و دیگر زبان‌ها یک مرکز در وزارت اطلاعات و فرهنگ ایجاد شود اما برای عملی شدن این پینشهاد هیچ کاری صورت نگرفت.

آقای فرهمند به رادیو آزادی گفت: "در قانون اساسی آمده است که دولت برای انکشاف زبان‌های سوم یک قانون یا مقرره را تصویب خواهد کرد، از تصویب قانون اساسی بیست سال گذشت اما این قانون یا مقرره تصویب نشد؛ در پالیسی و سیاست وزارت معارف و در مجموع یک ساعت درسی به نام زبان سوم اضافه نشد."

هرچند نظام پیشین افغانستان ۲۹ میزان را به نام زبان ازبیکی نامیده بود اما عزیزالله آرال نویسنده زبان ازبیکی می‌گوید که حکومت پیشین برای تطبیق همه زبان‌های مادری کاری نکرد: "در قدم نخست دولت مسئولیت ترویج زبان را دارد و همزمان با این زبان شناسان نیز در این بخش مکلفیت دارند اما در افغانستان آن چنانکه نیاز بود در بیست سال گذشته، هر چند شرایط مساعد نیز بود اما در این باره هیچ کاری نشده است و از امکانات استفاده نشد."

این انتقاد‌ها درحالی مطرح می‌شوند که مسئولان پیشین وزارت معارف نظام پیشین گفته بودند که کارهای عملی را برای فراهم کردن زمینه آموزش به زبان مادری، در مکتب‌ها آغاز کرده اند و در برخی از مکتب‌ها این عملی نیز شده است.

محمد ابراهیم شینواری معین تدریسی این وزارت به رادیو آزادی گفته بود که "کار آموزش معلمان به زبان‌های سوم جریان دارد زیرا این حق قانونی کودک است و باید هیچ کودکی از آن محروم نشود."

همزمان با این، محمد زمان کلمانی نویسنده‌ و روزنامه نگار زبان پشه‌یی می‌گوید نه تنها این‌که برای پیشرفت زبان پشه‌یی هیچ کاری صورت نگرفته است، بلکه تلاش شده که زبان پشه‌یی زیر اثر زبان‌های دیگر بیاید.

او گفت: "با گذشت زمان این ربان بخش‌ها و مناطق خود را از دست داده است؛ زبان پشه‌یی اکنون در اقلیت است اما مجبوریت و ضرورتی به آن نیست و نیز اگر ما بتوانیم این زبان را در میان پشه‌یی‌های خودمان حفظ کنیم این کار بزرگی است."

بر بنیاد یافته‌های اکادمی علوم افغانستان، نزدیک به ۵۵ قوم در افغانستان زندگی می‌کنند.

عاطفه نورستانی عضو علمی مرکز زبان و ادبیات اکادمی علوم افغانستان به رادیو آزادی گفته بود که در بارۀ شمار دقیق زبان‌ها در افغانستان تحقیقات دقیق صورت نگرفته است و به گفته او احتمال دارد افغانستان دارای بیشتر از ۳۰ زبان بزرگ و کوچک باشد.

اما به باور نویسندگان در بیست سال گذشته به زبان‌های پشتو و پارسی دری کارهای زیادی شده است.​

نویسنده و شاعر زبان و ادبیات پشتو، علم گل سحر می‌گوید که در بیست سال گذشته به زبان پشتو توجه لازم شده اما این توجه از سوی مردم، نهادها و اداره‌های بین‌المللی فرهنگی بوده است: "به زبان کار شده، و بیشتر از سوی برخی اداره‌های فرهنگی و رسانه‌ها بوده اما از سوی دولت کارهای قابل توجه و کارهایی نشده است که بتوان از آن یاد آوری کرد."​

شاعر، نویسنده و خبرنگار زبان پارسی دری، مجیب مهرداد می‌گوید که: "در بیست سال گذشته زبان پارسی دری از سوی و به واسطه نسل جوان نویسنده، شاعر و خبرنگار در بهش تکامل گام‌های مهمی برداشته است."

اکنون نگرانی‌ها این است که با آغاز حاکمیت طالبان بر افغانستان، طرح و برنامه این حکومت برای زبان‌های سوم و آموزش به زبان مادری چیست.

ذبیح الله مجاهد سخنگوی حکومت طالبان به رادیو آزادی گفت: "امارت اسلامی خانه مشترک همه افغان هاست، گوینده هر زبانی به ما محترم است؛ ان شاالله در سطح عالی برای زبان‌های کشور پروگرام و برنامه هایی خواهد بود."

آقای مجاهد گفت که، حکومت طالبان می کوشد زمینه آموزش به زبان مادری را برای همه افغانان فراهم کند.

روز جهانی زبان مادری هر سال در ۲۱ فبروری بزرگداشت می‌شود تا آگاهی از تنوع زبانی و فرهنگی و چند زبانگی در کشورهای جهان افزایش یابد. این روز در سال ۲۰۰۲ به گونۀ رسمی شامل گاه‌شمارهای سازمان ملل متحد شد.