افغانستان گواه حضور و خروج دو قدرت؛ خروج نیروهای شوروی و امریکایی چی پیامی دارد؟

افغانستان شاید از انگشت شمار کشورهایی باشد که در ۴ دهه؛ تجربه حضور، جنگ و خروج دو ابر قدرت جهان را در خود داشته است.

آخرین سرباز شوروی سابق به نام جنرال بوریس گروموف، در ۱۵ فبروری ۱۹۸۹ از پل حیرتان گذشت و از افغانستان خارج شد که پایان حضور نظامی شوروی سابق را در افغانستان رقم زد.

آخرین سرباز ایالات متحده امریکا هم در ۳۰ ماه آگست ۲۰۲۱ پس از حضور ۲۰ ساله این قدرت غربی از افغانستان خارج شد.

• همزمان با تحولات سیاسی تازه در افغانستان فرا رسیدن سالگرد خروج کامل نیروهای شوروی از افغانستان و شش ماه پیش خروج کامل نیروهای امریکایی چی پیامی دارد؟

علل و عوامل زیادی برای حضور و خروج هر یک از این قدرت‌های شرقی و غربی مطرح می‌شود.

شماری از سیاست‌مداران و آگاهانی‌که در این گزارش گپ زده اند، اما دلیل عمده خروج شوروی سابق را فروپاشی اقتصادی و فشارهای موجود جهان بر شوروی در آن هنگام می‌خوانند.

هرچند پیامدهای سیاسی، نظامی و اجتماعی این ۴ دهه نیز برای مردم افغانستان تا حال قابل لمس است.

این سیاست‌مداران و آگاهان امور سیاسی همچنان در مورد شباهت‌ها و تفاوت خروج شوروی سابق و آمریکا دیدگاه‌های دارند.

نکتۀ مشترک حضور این دو قدرت را که سیاستمداران آن را مطرح می‌کنند این است که در هر دو زمان به مردم افغانستان در بارۀ چگونگی خروج نیروهای خارجی از افغانستان فرصت تصمیم‌گیری داده نشد و تمام امور مختص قدرت وقت و حکومت‌ها و افراد مورد اعتماد شان بوده است.

محمد محقق رهبر حزب وحدت اسلامی مردم افغانستان و عضو آن‌چه که او شورای عالی مقاومت ملی افغانستان می‌خواند، فرق میان آمدن شوروی به افغانستان و امریکا را نداشتن و داشتن مشروعیت بین‌المللی می‌داند.

او می‌گوید تهاجم شوروی به افغانستان به علت نداشتن مشروعیت بین‌المللی با مقاومت مردم افغانستان و پشتیبانی جهان از این مقاومت روبه‌رو شد که سرانجام ارتش سرخ در افغانستان شکست خورد.

خروج شوروی سابق از افغانستان در زمان میخایل گورباچوف آخرین رهبر اتحاد جماهیر شوروی اتفاق افتاد.

آقای محقق می‌افزاید: "دیگر دوام‌شان مشکل بود که آقای گورباچوف آمد و خود را از این معضله نجات داد و خرج و مصرف اتحاد شوروی را کم کرد و شوروی هم از هم پاشید. امریکا هم در حضور ۲۰ ساله‌شان در افغانستان گرچه اگر مصرفی ‌می‌شد به گردن دیگر دنیا هم بود، اما یک خرج سنگین سر خود امریکا چون حضور ارتش آن‌ها در افغانستان، بسیار خرج کلان داشت و ارتش افغانستان هم که تازه جور می‌شد این هم خرج‌اش سر آنان بود."

آقای محقق دونالد ترمپ رئیس جمهور پیشین آمریکا را از تصمیم‌گیرنده‌گان اصلی خروج امریکا از افغانستان نام‌ می‌برد که نمی‌خواست بیشتر از این به جنگ و حضور آمریکا در افغانستان هزینه کند.

در بارۀ آمدن نیروهای شوروی پیشین به افغانستان دیدگاه‌ها متفاوت اند.

برخی‌ها می‌گویند که اردوی سرخ برای حمایت حکومت کمونیستی دموکراتیک خلق و به دعوت حکومت وقت به افغانستان آمد، اما محمد محقق می‌گوید نیروهای شوروی با ببرک کارمل چهارمین رئیس جمهور افغانستان یکجا به افغانستان آمدند که در آن زمان ببرک کارمل حکومتی نداشت تا شوروی را دعوت کند.

کارمل در ۲۷ دسمبر ۱۹۷۹ یعنی همزمان با حضور شوروی سابق در افغانستان رئیس جمهور شد.

امریکا اما با کسب مشروعیت بین‌المللی و به دلیل انتقام گرفتن از گروه القاعده به رهبری اسامه بن لادن به افغانستان آمد.

گروه القاعده متهم به سازماندهی حمله‌ها به برج‌های تجاری و ایالت‌های دیگر در خاک امریکا در یازدهم سپتمبر ۲۰۰۱ میلادی بود.

در آن رویداد ۲،۹۷۷ تن جان باختند.

شوروی پیشین ۹ سال در افغانستان ماند، اما امریکا ۲۰ سال دوام آورد.

گروه مجاهدین در مقابل شوروی وقت می‌جنگیدند و در مقابل امریکا گروه طالبان از طرف‌های اصلی جنگ در افغانستان بود.

که هر دوی این گروه‌ها با تفاوت زمانی در افغانستان حاکم شدند.

طارق فرهادی از آگاهان امور سیاسی در این باره به رادیو آزادی گفت: "بعد از خروج شوروی بی‌اتفاقی رهبران مجاهدین که روزهای سیاه جنگ‌های داخلی و جنگ افشار و امثال‌هم را آورد و حالی‌که امریکا خارج شده هنوز هم وضعیت حساس است و امید است که رهبران حکومت فعلی که در افغانستان اند حرف دیگران را هم بشنوند حرف صلح، شفقت و یکپارچگی را بشنوند."

محمد محقق می‌گوید آمریکا برخلاف شوروی سابق به حکومت دست نشانده خود لایق ندید که در توافق قطر شریک باشد و یا هم حضور داشته باشد.

او باور دارد که توافق دوحه میان امریکا و طالبان راه را برای حاکمیت دوبارۀ طالبان بر افغانستان باز کرد.

طالبان برای تسلط بر افغانستان در برخی ولایات و ولسوالی‌ها با نظامیان جمهوریت و خیزش‌های مردمی و نیروهای مربوط به جبهه مقاومت کوتاه مدت جنگیدند، اما پایتخت تقریباً بدون جنگ به دست طالبان افتاد.

تلاش کردیم دیدگاه ذبیح‌الله مجاهد سخنگوی حکومت طالبان را در زمینه داشته باشیم، اما به پرسش‌های رادیو آزادی پاسخ نداد.

فاصلۀ حضور، جنگ و خروج شوروی سابق و امریکا در افغانستان به حدی بوده که بسیاری از مردم افغانستان نیز گواه آمدن و رفتن شوروی سابق و آمریکا و تأثیرات آن بر زنده‌گی خود هستند که اکنون در بخش‌های مختلف مشغول به کار اند.

محمد رفیق شهیر رئیس شورای متخصصان در هرات و از آگاه‌هان امور سیاسی یکی از همین دست افراد است.

آقای شهیر قصه را از سر مخالفت و نپذیرفته شدن شوروی سابق آغاز می‌کند: " شوروی وقت زمانی به افغانستان آمده بود که حزب دموکراتیک قدرت را در افغانستان به دوش گرفته بود و با تمام اعتقادی، اجتماعی و اخلاقی مردم افغانستان در مخالفت بود بنأ یک جنبش، شورش و یک جهاد همگانی در مقابل آن کشور شروع شد و کشورهای همسایه هم در این قسمت کمک کردند."

محمد رفیق شهیر سرانجام این مخالفت‌ها را یکی از دلایل خروج شوروی سابق می‌خواند.

آقای شهیر می‌گوید در زمان خروج آخرین سرباز شوروی سابق در هرات بوده است و برای مردم یک شادی خاصی پیدا شده بود که حتی او به همین دلیل خروج آخرین سرباز شوروی از افغانستان به مردم نان توزیع کرده‌است (خیرات داده است).

وی همچنان به رادیو آزادی گفت: " زمانی‌که روس‌ها می‌خواستند بیرون شوند داکتر نجیب‌الله به قدرت بود و او یک آدم توانمند بود و توانست با رهبری درست نیروهای تحت امرش امنیت را بگیرد و روس‌ها از افغانستان بیرون شوند."

آقای شهیر همچنان افزود حکومت دست نشانده شوروی سابق هم سرانجام سقوط کرد و مجاهدین روی کار آمدند که جنگ داخلی رقم خورد و بهای سنگین آن را مردم افغانستان مخصوصاً شهر کابل پرداخت. حکومت دیگری‌که پس از مجاهدین آقای شهیر به یاد می‌آورد دوره اول طالبان بود.

یکی از تفاوت‌های مطرح شده پس از خروج شوروی سابق و امریکا از افغانستان این گفته می‌شود که حکومت داکتر نجیب حدود ۳ سال پس از رفتن نظامیان شوروی از افغانستان دوام کرد، اما حکومت محمد اشرف غنی، دومین رئیس جمهور دوره حضور امریکا در افغانستان، با ورود طالبان به کابل و ۱۵ روز پیش از خروج کامل نظامیان امریکا سقوط کرد.

محمد محقق می‌گوید حکومت‌هایی که پس از خروج این دو ابر قدرت به میان آمدند یک شباهت باهم داشتند، آن حکومتداری با زور بود و است: "فلهذا هر دو حکومت‌های که بعد از هر دو اشغال به وجود آمده حکومت‌های مبتنی به زور و سر نیزه است و اراده مردم در این‌ها دخیل نیست."

در ۱۴ ماه جدی ملا برادر معاون رئیس‌الوزرای حکومت طالبان در مصاحبه با تلویزیون ملی افغانستان گفته بود در حکومت‌شان به مقام‌های حکومت پیشین جای نیست.

با خروج امریکا و متحدانش و با گذشت ۶ ماه از تسلط کامل طالبان بر افغانستان که همزمان با ۳۳مین سال خروج آخرین سرباز شوروی سابق از افغانستان است، هنوز کشور حکومت مشروع و آینده واضح ندارد.

یکی از نگرانی‌ها بر این است که افغانستان تاریخ جنگ‌های داخلی دهه ۷۰ اش را باری دیگر میزبان نشود.